«Марий Эл» газетлан 95 темеш

“Война Увэр” гыч тӱҥалын “Марий Эл” марте эртыме корно

Кок курым коклаште лектын шогышо нине кок газет ойыраш лийдыме вияш кыл дене кылдалтыныт.

4 февральыште «Марий Эл» газетна кугу лӱмгечым — шочмыжлан 95 ий теммым — палемда. Шке историйжым 1915 ийын ты кечыж гыч шотла. Тиде кечын Вяткыште (кызыт Киров ола) «Война Увэр» газетын икымше номерже савыкталтын. Тидлан негызым тале марий просветитель, мер пашаеҥ, марий печатьлан да литературылан тӱҥалтышым ыштыше Павел Глезденев пыштен.

95 ий! Айдеме ӱмыр дене висаш гын, шагал еҥ тынар ила. А мемнан газетна таче республикыште эн илалшылан шотлалтеш, тидын годымак эреак самырык кодеш. Тудо кугыжан жапым, икымше тӱнямбал сарым, Октябрь революцийым, граждан ден Кугу Отечественный сарлам, элнан историйыштыже шуко моло сай ден уда пагытлам шарна. Юбилей вашеш тудын шочмыжо да эртыме корныжо нерген кӱчыкын каласкален лектына.

«Война Увэр» — икымше тӱнямбал сар жапын шочшыжо

Академик Ксенофонт Сануков «Просветитель Павел Петрович Глезденев» очеркыштыже газетын кузе шочмыж нерген кумдан воза. Икымше тӱнямбал сар ийлаште Павел Глезденевын марла газетым лукташ тӱҥалаш шонымашыжым Вяткын губернаторжо сайлан шотлен, молан манаш гын Глезденев тудлан каен шогышо сар нерген уверым калыкын кумдан палаш тыршымыжым умылтарен сеҥен. Тыге 1915 ийыште газетым кум йылме дене лукташ пунчал шочын. Глезденевын кум йылмым — марий, татар, удмурт йылмым — палымыже марла «Война Увэр», татарла «Сугыш хабарляре», удмуртла «Войнаысь ивор» газет-влакым редактироватлаш йöным ыштен.

Тылзыште кок гана савыкталтын, ик номерлан подписка ак 1 теҥгеат 20 ыр палемдалтын. Тӱжвач ончымаште ученикын тетрадьшыла койын. Материал-влак кандаш страницеш кок радам (колонко) дене вераҥдалтыныт. Марла лекше газетын икымше кок номерже аралалт кодын огыл, 30 номерже мемнан жап марте шуын.

1915 ийыште лу номер лектын. Талук мучаште губернийын земствыже инородческий газет редакцийлан оксам ойырымым чарнен, тунам П.Глезденев шке оксаж кӱшеш савыкташ тӱҥалеш, икмыняр спонсор ден подписчик-влак изирак окса дене полшеныт. Тунам газетлан 212 марий, 300 удмурт, 222 татар возалтыныт. Тыгак 60 библиотека ден 60 миссионер школ налын шогеныт.

Нине газет-влак шке калыкыштым лудаш-возаш туныктеныт, сандене нуным тыглай кресаньык-влак шукын йодыныт. Вет газетла гоч кутырымо мутым шукырак палаш, шинчымашым пойдараш йöн лийын. Суртым да шкем арун кучаш, ял озанлык пашам виктараш туныктеныт. Тидымак Глезденев земский погынымашлан умылтарен сеҥен. Тыге погынымаш 1916 ийыште газет, брошюра, листовка-влакым савыкташ 1800 теҥгем ойырен. Сандене 1917 ийлан «Война Увэрым» да моло газетшымат талукышто 24 номерым лукташ пунчалыныт. Чумыр тираж 1300 экземплярыш шуын.

Тираж писын кушкын. 1916 ий мучашлан газетлан возалтше-влак коклаште 412 марий, 222 татар, 360 удмурт лийыныт. А талук гыч газетым 1680 марий еҥ лудын. Тыгодымак газетын лӱмжым вашталташ йодмаш пуренак шоген, шукынжо «Волгыдо», «Кече», «Ӱжара» лӱмлам темленыт.

1917 ий майыште «Война Увэрым» Озаҥыште савыкташ тӱҥалаш темленыт, молан манаш гын Вятка ола марий-влакын тӱшкан илыме кундемлашт деч тора лийын. Ты газетын пытартыш номерже 1917 ий 15 сентябрьыште лектын.

Кӱчык ӱмыран “Ӱжара”

«Война Увэр» пытартыш номерыштыже «Ӱжара» газет лекташ тӱҥалме нерген увертарен, газет лукмо дене кылдалтше чыла паша (кызытсе шомак дене каласаш гын, чумыр оборудованийжат) у редакцийлан пуалтеш манын каласен коден, тыгак ты газетлан чылаштым возалташ ӱжын. Тугеже нине кок марла газет коклаште чынжымак ойыраш лийдыме вияш кыл палдырна манын воза шке очеркыштыже К.Н.Сануков. Адакше П.П.Глезденевак у марла газетлан шӱлышым пуэн, Озаҥыште «Ӱжарам» савыкташ тӱҥалын, икымше номерже 1917 ий 25 августышто лектын.

Совет власть лиймеке, класс кучедалмаш чотак талышнен. В.Мухин (Сави) ик статьяштыже серен: «Эн ончычак марий коммунист-влаклан шке классовый газетым лукташ тӱҥалаш кӱлеш ыле. Чех-влак толмешке лекше «Ӱжара» газет шкенжын политический задачыж дене илыш йодмым шуктен кертын огыл. Раш койын: «Ӱжара» газетым петыраш я политический содержаний шотышто чылт весемдаш кӱлын. Марий пашаеҥ-влак арня наре ӱчашышт. Мом ышташ? «Ӱжарам» кодаш але вес газетым лукташ? Пытартышлан ик ой дене кöнышт: революцийын йошкар кечыже койын нöлталтеш, сандене «Ӱжарам» петыраш да «Йошкар кече» лӱман у газетым лукташ».

1918 ий 13 апрель гыч «Ӱжара» газетын редакторжылан В.А.Мухин шоген. Вашке, 1 октябрьыште, «Йошкар кече» шочеш, тудак редакторлан шогалеш. Тунамак «Ӱжара» лекмым чарнен улмаш. 19 октябрьыште тудын угыч савыкталташ тӱҥалмекше, Владимир Алексеевич йывыртен возен: «Ынде марий калыклан кок тӱрлö газет лектеш… «Йошкар кече» газетыште ме илыш кокла гыч возаш тӱҥалына, а «Ӱжара» газетыште лачак марий калыкын илышыжым гына серена». Окса чӱдылан лийын, «Ӱжара» газет 1919 ий январь гыч лекмым чарнен, а «Йошкар кече» марий калыкын тӱҥ газетше лийын кодын.

Революцийын кечешыже нöлталтше “Йошкар Кече”

Тыштат кок газет коклаште вияш кыл раш палдырна. Икмыняр ий ончычрак лач «Йошкар кече» газетым веле «Марий коммунын» («Марий Элын») негызшылан шотлымо да «1918 ий 1 октябрь годсек лектеш» манын возымо гын, «Война Увэр» ден «Ӱжара» арам мондалтыныт. «Йошкар кече», кӱрылтде, нунын пашаштымак шуен.

«Йошкар кече» Наркомнац пеленсе Рӱдö марий пöлкан пуымо оксаж кӱшеш савыкталтын. Редакторлан В.А.Мухин шоген. Газет лукшыжат редактор да Соколов веле лийыныт. Мухин тидын нерген тыге возен: «…мый марий йылме дене классовый, революционный газетым лукмо нерген мутым тарватышым. Мыйын ойым Марий пöлка вуйлатыше Н.А.Алексеев (тудо тунам Моско гыч Озаҥыш толын ыле) сайлан шотлыш. Ме, шке коклаштына каҥашен налмек, окса полышым Наркомнац вуйлатыше Сталин деч йодна. Наркомнац 11500 теҥгем пуышат, газетым лукташ пижна… Ме Соколов дене пырля арня еда кум номер газетым луктына ыле».

«1922 ий 15 ноябрь гыч 1923 ий 20 октябрь марте редактор пашам ыштен шогышым. «Йошкар кече» пашажым ыштен, пеҥгыдемын», — возен С.Г.Чавайн ик шарнымаштыже. Тудо ты газетым икымше гана 1919 ий 4 ноябрьыште, Туркестан гыч толшыжла, Озаҥысе марий пöлкаште ужын. Вара газетыште ик ият пеле наре пашам ыштен. 1921 ий шыжым «Йошкар кече» Чарлашке куснымеке, тудат марий олаш илаш толын. Редакторлан шогымыж пагыт нерген серен: «Тунам Марий кундем почылтын веле ыле, але пеҥгыдем шуын огыл. Йырваш калык шужен ила. Южгунам редакцийыште пашам йылт шкетак ышташ тӱкнен. Туге гынат «Йошкар кече» кӱрылтде лектын шогыш».

Ты газет марий калыкын илышыжын чыла шöрынжымат ончыктен шоген.

«Марий коммунист» — «Марий коммуна» — «Марий Эл»

30-шо ийла тӱҥалтыш газетын илышышкыже ятыр вашталтышым пурта. 1931 ий 26 январь гыч газетлан «Марий коммунист» лӱмым пуат да редакторлан А.Г.Петуховым шогалтат. Вашке газет Москваште лекше «Марий ял» дене ушалтын да 1932 ий 15 февраль гыч «Марий коммуна» маналташ тӱҥалын. Редакторлан «Марий ялын» ончычсо вуйлатышыже В.В.Голубцовым пеҥгыдемденыт.

Но тудо пагытыштак репрессий шарлен, нимогай титакдыме пеш шуко еҥым лӱеныт але лагерьыш колтеныт. Нунын радамыш марла газетын ончычсо редакторжо-влак В.А.Мухин, С.Г.Чавайн, П.И.Андреев, А.К.Эшкинин, Г.И.Голубкин, В.А.Фавстов, М.В.Кузнецов, С.П.Ситников, Е.Е.Сидоркина, ончычсо ятыр пашаеҥ логалын.

1946 ий 1 январь гыч газет ныл страницаныш савырнен. Кугыт ешаралтме дене пашаеҥ-влакат шукемыныт. 1945 ий 1 декабрьлан редакцийыште 19 еҥ ыштен гын, 1952 ий 1 июньлан 45 пашаеҥ лийын. Икмыняр у отдел ешаралтын, верлаште собкор-влакым шогалтыме.

1963 ий апрельыште кок республиканский газетын редакцийышт иктыш ушалтыт, тудым «Марийская правда» газетын редакторжо-влак вуйлатат. 1967 ий 21 март гыч кок газетшат шкевуя илаш тӱҥалеш.

Элыштына кодшо курымысо 90-шо ийлаште тӱҥалше реформа печать пашашкат кугу вашталтышым конден. Кужу жап КПСС обкомын, Марий АССР Верховный Советын да Министр-влак Советын органыштлан шотлалтше «Марий коммуна» 1991 ий 1 январь гыч МССР Верховный Совет ден Совминын газетышкышт савырнен. Лач ик талук гыч Марий ССР Верховный Совет Президиумын указше дене тудлан у лӱмым — «Марий Элым» — пуымо.

1915 ий годсек тӱҥ (ответственный) редакторлан 24 еҥ ыштен. Нунын вуйлатышылан шогымо жапышт дене палдарена

Павел Петрович Глезденев (1915 — 1917). Тудо марла лекше изданийлан да марла савыкталтше печатьлан негызым пыштыше семын историеш кодын.

Валериан Михайлович Васильев (1917 — 1918) «Ӱжарам» лукмо тӱҥалтыш жапыште редактор сомылым шуктен, тудак икымше номерлан ончылмутым серен.

Владимир Алексеевич Мухин (1918). Куд тылзат пеле «Ӱжарам» редактироватлымеке да тудо жаплан лекмым чарнымеке, «Йошкар кече» газетын икымше редакторжо лиеш.

Логин Васильевич Васильев (1919 — 1922). «Йошкар кече» газетым Озаҥ гыч Чарлашке кусарыме да тыштак типографийым почмо годым поснак чот тыршашыже логалын.

Сергей Григорьевич Чавайн (1922 — 1923, вич тылзе кӱрылтыш дене). «Йошкар кече» газетым икымше гана кидышкыже налме кастенак «Сай кутырет, марий калык» вуймутан почеламутым возен да умбакыже газетеш ятыр возымыжо савыкталтын.

Петр Ильич Андреев (1923-1924, пел ий). Редакторлан шогалме жаплан облоном (калык туныктымо пöлкам) вуйлатен, вуйлатыме пашажым совместительство семын веле шуктен шоген.

Андрей Карпович Эшкинин (1924 — 1927). Ты пашаште вич ий наре — 1929 ий 1 февраль йотке — тырша, иканаштак рушла областной газетым редактироватла. Тудым Маргосиздатым вуйлаташ налытат, тылзат пеле наре «Йошкар кече» редактор деч посна ила. А номер-влак «Редколлегий» подпись дене лектыт.

Эшкинин кайыме деч вара индеш ий жапыште партий обком ден облисполком редакторым ала-молан пеш чӱчкыдын вашталтылыныт.

Тиде жап нерген журналист да краевед Г.Зайниевын возымыж гыч пален налына. 1929 ий 15 мартыште «Йошкар кече» у редактор Сергей Кузьмич Шубинын подписьше дене лектеш. Пел талук гына эрта — сентябрьыште вес пашаш колтат, олмешыже Георгий Иванович Голубкин толеш. Тудымат 1931 ий январьыште вес верыш налыныт, да 1 февральыште газет Андрей Георгиевич Петуховын подписьше дене лектеш, редакторлан лу тылзат пеле ыштен. Василий Александрович Фавстовын, Моско вузым тунем лекше профессиональный журналистын, редактор корныжо 1931 ий 15 октябрь гыч 1932 ий 24 январь марте гына шуйнен. Амалже тыгай лийын: партий ЦК-н пунчалже почеш «Марий коммунист» (ончычсо «Йошкар кече») Москошто лектын шогышо «Марий ял» дене ушалтын да «Марий коммуна» кугемдыме изданийыш савырнен. Редакторжылан Моско гыч Василий Владимирович Голубцовым конденыт. Тудым Йошкар-Ола горком секретарьлан налмеке, 1932 ий 6 сентябрьыште газет икымше гана Максим Васильевич Кузнецовын (Апшат Макси) подписьше дене савыкталтын.

1933 ий 18 октябрьыште тудын паша гыч кайымекыже, редакторлан кöм шогалтышашым талук утла рашемден кертын огытыл. Тунам газетым поче-поче С.А.Краснов (Элнет Сергей), С.П.Ситников, В.А.Фавстов да И.Т.Токарев подписатленыт. Лач 1934 ий 3 ноябрьысе номерыште Семен Петрович Ситниковын лӱмжым редактор олмышто ужаш лийын. 1935 ий сентябрь тӱҥалтыште тудым партий обкомыш налмеке, У ий марте газет лукмо пашам В.А.Фавстов вуйлатен. 1936 ий тӱҥалтыш гыч 26 август йотке ответственный редакторлан угыч Г.И.Голубкин ыштен. Репрессийлан кöра тудым кораҥдымеке, тылзе утла гыч олмешыже Елена Емельяновна Сидоркинам шогалтат. Газетын историйыштыже икымше да пытартыш ӱдырамаш редактор. Тудымат 9 октябрьыште кораҥдат да вридлан (жаплан шогалтыме редакторлан) ончыч В.И.Искаков, вара Т.Кавалеров ыштат. 1938 ий 1 мартыште редакторлан Николай Алексеевич Семеновым пеҥгыдемдат.

Тудым Григорий Михайлович Эрский алмаштен, кок талук утла — 1943 ий 15 июнь йотке — редактор лийын. Тудын почеш газетым вуйлаташ шогалтыме Иван Филимонович Андреев латик ий утла — 1954 ий 29 октябрь марте — ышта. 1955 ий 21 август марте Николай Семенович Шавердин, 1963 ий апрель марте Михаил Петрович Иванов редактор пашаште шогат. 1963 ий 23 апрель гыч 1967 ий 20 март йотке марла газет «Редационный коллегий» подпись дене савыкталтын. Тиде ий 21 март гыч лу ий утла «Марий коммунын» редакторжылан Петр Григорьевич Корнилов ышта. Тунам газет эн кугу тиражан лийын — 23 тӱжем экземплярым эртен. 1977 ий 1 декабрь гыч «Марий коммуным» Михаил Григорьевич Байков вуйлатен. 1987 ий мартыште редакторлан шогалтыме Василий Александрович Матюшев тӱҥ марла газетым эн кужу пагыт — латкок ий — редактироватлен. 1999 ий 21 май годсек марла газет лукмо пашам Александр Саликович Абдулов виктарен шога.

Налмывер: «Марий Эл» газет